Nét duyên thầm Mai Châu

Mai Châu được biết đến là điểm du lịch văn hoá, sinh thái hấp dẫn của tỉnh Hòa Binh. Với độ cao từ 200-1.500m so với mực nước biển, đã đem lại cho Mai Châu khí hậu mát mẻ, trong lành quanh năm. Con người Mai Châu có tấm lòng chân thật, đôn hậu. Họ làm "du lịch" với tất cả những gì vốn có, giới thiệu với du khách nét đẹp của bản- mường qua những nếp nhà sàn xinh xắn, những tấm thổ cẩm với hoa văn sắc nét và hương vị xôi "đồ" thơm dịu dàng trong bài thơ "Tây Tiến" của Quang Dũng- "Mai Châu mùa em thơm nếp xôi".

Nằm trên trục quốc lộ 6 nối liền thủ đô Hà Nội với các tỉnh Tây Bắc (thuận lợi về giao thông) vì vậy ngay từ những năm 50 của thế kỷ trước khi người Pháp sang xâm lược nước ta họ đã biết đến Mai Châu và đến đây để nghỉ. Từ năm 1964 theo yêu cầu của Chính Phủ, bản Lác, xã Chiềng Châu có nhiệm vụ đón các đoàn khách nước ngoài đến tham quan tìm hiểu về văn hoá dân tộc. Và bắt đầu từ năm 1991 đến nay, dịch vụ du lịch văn hoá sinh thái được hình thành và phát triển. Hiện tại ở bản Lác có 25 nhà và bản Pom Coọng có 64 nhà làm du lịch.

Mai Châu có 7 dân tộc anh em cùng chung sống, trong đó dân tộc Thái chiếm đa số với khoảng 65% dân số. Nơi đây có một quần thể nhà sàn đẹp, người Thái ở Bản Lác, Pom Coọng đã làm du lịch ngay trong ngôi nhà sàn của mình. Những ngôi nhà sàn được xây dựng theo một mô típ: chiều cao cách mặt đất khoảng 1,5m làm bằng những cột gỗ chắc chắn, sàn nhà được lát bằng bương- tre hoặc những tấm ván, nóc nhà lợp lá gồi, lá mây hoặc ngói. Nhà nào cũng có khung cửa sổ thoáng, rộng để đón gió trời. Nhiều nhà còn trưng bày lên những khung cửa ấy những giỏ hoa lan, lồng chim cảnh tạo vẻ sinh động hấp dẫn. Đặc biệt, hầu như nhà nào cũng có một khung cửi để dệt vải, có nhà kê cạnh cửa sổ, có nhà lại để dưới gầm sàn. Từ chiếc khung cửi trông có vẻ thật đơn sơ này mà những cô gái Thái đã dệt nên những tấm vải thổ cẩm với đủ màu sắc, hoa văn rực rỡ dùng làm khăn, túi, quần áo, chăn, đệm và những món đồ xinh xắn khác để làm hàng lưu niệm cho du khách. Bao quanh nếp nhà sàn là những hàng cau thẳng tắp và một vài chiếc ao được kè bằng đá, trên mặt ao được tô điểm bằng những bông hoa súng với sắc hồng tím tự nhiên tạo điểm nhấn cho đàn cá tung tăng bơi lội. Vào buổi sáng sớm hay chiều muộn, đứng trên đỉnh dốc Thung Khe, Thung Nhuối du khách sẽ được chiêm ngưỡng một phong cảnh thiên nhiên kỳ ảo khi làn khói bếp của những nếp nhà quyện vào làn sương mỏng bay lờ lờ trước không gian.

Mai Châu không chỉ có phong cảnh đẹp mà nơi đây còn luôn ấm áp tình người. Đến với bản làng du khách sẽ được hoà mình trong một không gian ấm cúng khi được chủ nhà mời ngồi trên chiếc chiếu hoa, uống rượu cần ăn cơm nếp, thịt nướng, gà gói lá dong, cá suối hấp... những món đặc sản mà xưa kia người Thái chỉ làm trong các dịp lễ hội. Đêm đến du khác lại được hoà mình trong không gian của người Thái với những điệu xoè, những câu ca ngọt ngào đằm thắm trong ánh mắt nồng nàn của trai mường, gái bản. Say men rượu nồng và câu hát dịu êm, du khách sẽ chìm vào giấc ngủ trong chăn ấm nệm êm trong nếp nhà sàn truyền thống. Không ồn ào, náo nhiệt, không có cảnh tranh mua, tranh bán hay chèo kéo khách hàng, người dân Mai Châu làm du lịch trên tinh thần cộng đồng. Với từng ấy nóc nhà, du khách muốn chọn nhà nào cũng được chỉ với một mức giá chung. Dọc theo những lối đi trong bản, chị em phụ nữ bày bán rất nhiều những mặt hàng thổ cẩm mang đậm dấu ấn văn hoá Thái như khăn, ví, túi xách, mũ... và những mặt hàng thủ công xinh xắn như giỏ cua, rổ, rá... du khách có thể mua những thứ mình thích chỉ với vài nghìn đồng. Thú vị hơn, du khách có thể đặt vải ở bất cứ một khung cửi nào, chỉ vài tiếng sau chiếc áo thổ cẩm theo thiết kế riêng đã được hoàn thành.

Cái chân thành, mộc mạc, đơn sơ lại trở thành nét hấp dẫn riêng cho du lịch Mai Châu "cất cánh". Năm qua, huyện đã đón trên 10.000 lượt khách đến tham quan, nghỉ ngơi, trong đó có 3000 lượt khách nước ngoài. Chọn hướng đi phát triển du lịch gắn với làng nghề, dựa trên sự kết hợp hài hoà giữa truyền thống và hiện đại, Mai Châu đang tiến tới tạo ra một nét riêng cho ngành công nghiệp không khói tiếp tục phát triển. Thu hút ngày càng nhiều hơn nữa những du khách thập phương đến chiêm ngưỡng vẻ đẹp của bản làng .

Khám phá Mai Châu

Cách Hà Nội 130 km, thung lũng Mai Châu, Hòa Bình là điểm đến ưa thích của nhiều du khách. Người Thái trắng ở Mai Châu làm du lịch trong chính nhà sàn của họ, đặc biệt là ở bản Pom Coọng và bản Lát.

Khi lên đến đỉnh đèo dốc Cun, không ai qua đây là không dừng lại ngắm cảnh. Huyện lỵ Mai Châu xinh đẹp hiện ra dưới tầm mắt du khách: một thung lũng xanh rờn cây lá, đồng lúa và những nếp nhà sàn đều tăm tắp như xếp hàng chào đón khách.

Nhà sàn ở đây cao ráo, sạch sẽ. Sàn nhà cách mặt đất khoảng 1,5 m bằng những cột gỗ chắc chắn. Khách đến nhà xin mời múc nước rửa chân trước khi bước lên cầu thang. Sàn nhà bằng tre hoặc bương. Mái nhà lợp lá gồi hoặc lá mây. Các cửa sổ trong nhà có kích thước khá lớn để đón gió mát và cũng là nơi để chủ nhà treo các giò hoa phong lan, lồng chim cảnh. Một khung dệt vải thổ cẩm được đặt cạnh một ô cửa sổ. Ðây là nơi làm việc của cô con gái lớn. Người con trai hỏi vợ chỉ cần nhìn lên giá xếp chăn đệm gối sạch sẽ với những màu sắc hoa văn trang trí là biết được sự chăm chỉ và tài nữ công của người vợ tương lai. Còn cô gái, muốn biết về người con trai sắp làm chồng mình thì hãy nhìn lên các cột nhà, nếu thấy vô số vảy cá to và nhất là nhiều đuôi cá dán lên cột thì hãy yên tâm là người con trai trong nhà này lao động giỏi, bắt được nhiều cá.

Bạn là khách, sẽ được ông chủ nhà trải chiếu hoa mời ngồi, rồi bày ra giữa chiếu một vò rượu cần bằng nếp cẩm. Còn bà chủ nổi lửa đồ xôi trong cái chõ cao lênh khênh của người Thái. Nhìn qua cửa sổ bạn sẽ thấy ở dưới đất có một ao cá nhỏ hình vuông sát chân cột nhà, những con cá đang bơi lặn ăn mồi trong nước ao trong vắt. Ông chủ sẽ dành cho bạn quyền chỉ vào con cá nào, ông sẽ bắt đúng con đó cho vào nồi cháo cá. Ngôi nhà sàn số 28 của bác Hà Văn Phúc, có 28 cột gỗ, sức chứa tới 100 người. Bác Phúc nói: "Pom Coọng có 64 nhà sàn đón khách du lịch, chúng tôi đặt ra mức giá chung là 60.000 đồng/khách, chẳng bà con nào phá giá đâu, mười năm nay vẫn thế. Khi đông còn san sẻ khách hoặc góp người múa xòe cho nhau nữa".

Dưới chân nhà sàn, các cô gái Thái miệt mài bên khung cửi và đấy cũng là nơi bán đồ lưu niệm do chính người Thái sản xuất: khăn phiêu, váy, ví, áo thổ cẩm. Đặc sản vùng này còn có loại rượu cần tuyệt ngon làm bằng lúa nếp, lá hính ho, mèo, gừng, giá 30.000 đồng/chóe.

Sang bản Lát, nơi có 25 nhà sàn làm du lịch, cụ ông Hà Văn Đội cho hay, ngày xưa, cụ chuyên lên núi săn thú bằng nỏ và bây giờ, cũng làm nỏ nhưng là để bán cho du khách. Mỗi tháng, cụ Đội làm được 3 bộ tên nỏ, bán trên 300.000 đồng. Món cơm nếp trong ống lam của Mai Châu, do có nước dừa nên thơm ngon vô cùng, được bán với giá 2.000 đồng/ống. Đêm về, trên sàn nhà bằng nứa, ngồi bên bếp lửa bập bùng trong tiết trời lành lạnh mà nhâm nhi vị men cay nồng của vò rượu cần được làm bằng nếp cẩm, được ăn cơm lam, thịt nướng, được ngắm nhìn những cặp mắt lúng liếng của các cô gái Thái, được xem múa hát, được nghe tiếng cồng chiêng quyện với tiếng lá rừng xào xạc…

Ngoài ra, du khách còn có cơ hội được tham quan Nhà máy Thủy điện Hoà Bình, lòng hồ Sông Đà và đặc biệt là khách được thỏa sức đi mua sắm các sản phẩm thủ công, lâm thổ sản và được hoà nhịp vào đêm hội múa xòe, múa sạp với các cô gái Thái duyên dáng ở Bản Lác, Mai Châu…

Lễ hội chá chiêng của người thái Mai Châu

Ðối với lớp trẻ ngày nay Mai Châu (Hòa Bình) là những bản làng du lịch mang tới nhiều điều mới lạ. Với những người giàu kỷ niệm kháng chiến và yêu văn học thì nhớ Quang Dũng "Mai Châu mùa em thơm nếp xôi".

Bên cạnh Mường Bi của người Mường, Mai Châu của người Thái là những vùng văn hóa đặc sắc nhất của Hòa Bình. Tên gọi xưa của Mai Châu là Mương Mai. Xưa nữa thì gọi là Mương Mùn vì đây là vùng đất nằm giữa suối Xia và suối Mùn. Từ khoảng cuối thế kỷ 13, đầu thế kỷ 14, người Thái từ vùng Khước Hà (Bắc Hà, Lào Cai) đã về đây định cư. Mai Châu vốn là vựa lúa đầu nguồn sông Mã, là vùng kinh tế phát triển cao, nổi tiếng về nghề chăn nuôi, dệt thổ cẩm... Thổ cẩm Mai Châu từ thời phong kiến đã vượt biên giới Việt Nam. Sự trù phú, tính cộng đồng chặt chẽ của người Mai Châu được thể hiện trong thành ngữ "Tin duy tò, hò hườm tam" nghĩa là "Chân thang sát, góc nhà kề". Bất cứ nhà ai có người chết, cả làng đều cùng đội khăn tang.

Ở đây, bên cạnh "Xống chụ son sao", người ta còn sưu tầm được trường ca "Ẳm ệt". Ẳm ệt tạm dịch là Sinh tạo, gồm có ba phần. Ẳm ệt luông kể về sự sinh tạo cái lớn như trời và đất, Ẳm ệt nọi kể về sự sinh tạo cái nhỏ. Táy ẳm óc kể về việc sinh ra con người và lịch sử của nó. Mọi cuộc sinh nở đều bắt đầu từ hai nhân vật huyền thoại là Tạo Ính và Nàng On. Họ ăn nằm với nhau đẻ ra mây và gió. Tạo Ính nằm với gió sinh ra mảnh đất bằng lá đa, mảnh trời bằng vẩy ốc... Những quan điểm triết học về vũ trụ và con người được thể hiện rất sinh động gần gũi với đời sống và thói quen liên tưởng của người Thái. Ẳm ệt là một sử thi rất có giá trị, mới được sưu tầm dịch ra tiếng Việt gần đây.

Cái nôi để sinh ra kho tàng sử thi dân ca ấy hiển nhiên là tình cảm, là cuộc sống lao động của toàn thể cộng đồng nhưng trực tiếp sáng tác, diễn xướng, lưu giữ có vai trò đặc biệt quan trọng của thầy mo và các lễ hội. Lễ hội xưa của người Thái Mai Châu có nhiều như Cầu mùa, Cầu mưa, Nhóm lửa về nhà mới, Mừng cơm mới, Lễ bỏ vía...

Có một lễ hội đặc biệt gắn với bản thân người thầy mo là lễ hội Chá Chiêng.

Thầy mo của người Thái (còn gọi là Mùn, Mường), trước hết là người có hiểu biết về nhiều mặt, nhất là phong tục của tộc người mình. Thầy mo vừa là thầy, vừa là người cùng cai quản bản mường cùng quan chức hành chính. Ông được tôn xưng là con trời, người có khả năng giao tiếp với thần linh. Thầy mo được ma (Phi) nhập vào thì gọi là Mùn Luông. Phi Mùn như cái bóng, như sức mạnh trấn quỷ trừ ma của thầy mo.

Vì có kiến thức nhiều mặt, với cả y thuật lẫn quỷ thuật, trong quá trình hành nghề, thầy mo đã chữa được nhiều bệnh cho nhiều người. Những người bệnh nặng được thầy chữa khỏi tự nguyện trở thành con nuôi của thầy mo, gọi là Lục mày hay Lục liểng, Lục nà. Cứ ba năm, Mùn Luông tổ chức lễ tạ ơn thần linh, mời quan quân ở "mường Trời" xuống "Mường trần" ăn cỗ, gọi là lễ hội Chá Chiêng.

Lễ hội này thường được tổ chức vào mùa xuân khi cây mạ đã xanh và hoa ban đã nở đẹp núi rừng. Trong lời mo mời có câu:

"Xuống ăn chiêng hoa mạ

Xuống ăn chá cỗ tết hoa ban..."

Cỗ bàn của lễ hội này gồm hàng vài ba chục mâm do chủ tế là thầy mo cùng các con nuôi là Lục mày đóng góp, bàn soạn.

Nhà sàn của thầy mo vào dịp ấy được trang trí sặc sỡ bằng những tấm thổ cẩm đẹp nhất. Ở giữa nhà cắm một cây hoa gọi là cây hoa chá. Trụ cây hoa là một cột tre cao. Ở trên cùng là bông hoa bua giùa. Ðây là bông hoa suốt đời không héo (Boóc bua giùa báu hủ sụt chua) tượng trưng cho sự linh thiêng và sức mạnh vĩnh hằng của Mùn Luông. Ở phía dưới có những lỗ để các con nuôi mỗi người cắm một cành hoa do mình mang đến được chế tác rất khéo léo, công phu từ trước làm bằng gỗ một thân cây mềm gọi là phá phước.

Ngoài tầng trời (then chỏm), ở tầng trần gian người ta bày những con vật và đồ vật (tượng trưng như cái cày cái bừa, con dao, khung cửi, trâu bò, ếch nhái, v.v...).

Cả hoa lá, núi rừng, cả đời sống sinh hoạt của người Thái, thiên nhiên bên trong và bên ngoài của người Thái cùng hòa hợp, tạo nên không khí vui tươi của lễ hội, làm cho con người gắn bó với nhau hơn bằng tình cảm, con người càng yêu thêm thiên nhiên, làng bản và những sản vật do mình làm ra. Ngoài chủ lễ, còn có Mùn khách gọi là ông Lam. Ông Lam diễn xướng bài mo mở đầu Pôn côn pời mường xin Then Luông (Trời, Ðấng tối cao) ban cho ông Mùn Luông có phép thuật và sức mạnh của thần linh để làm lễ Chá Chiêng. Sau đó, Mùn Luông hát mo Láng bản, Láng mường (rửa bản, rửa mường) nhằm xua đuổi ma quỷ, cầu may cho nguồn nước trong lành, con người và các vật béo tốt, sạch sẽ, hoa lá xinh tươi. Ứng với bài mo này, có lễ vật một con chó, một con lợn cúng ở bìa rừng...

Ngày thứ hai là ngày lễ quyện vào hội, có ăn uống múa hát và diễn xướng nhiều tích trò như ma tốt, ma khỏe của mường đuổi ma xấu, ma ác.

Kết thúc lễ hội là bài mo Tiễn quan quân mường Then về trời. Nhưng trước đó, Mùn Luông diễn xướng phần Kếp boóc (nhặt hoa). Ông thầy mo tay cầm quạt, đi quanh cây chá, cầm từng cành hoa của từng đứa con nuôi hát đoán về số phận tương lai của họ, nhắc nhở về cách cư xử, khuyên răn đạo đức, ca ngợi cuộc sống yêu thương, tình nghĩa. Có thể coi đây là những bài học, những buổi lên lớp thấm thía đối với tất cả mọi người ở thời kỳ không có trường học chính quy.

Với lễ hội Chá Chiêng, điều đầu tiên là tình cảm, ân nghĩa, tình cảm uống nước nhớ nguồn được bồi đắp. Nhân dân lao động được tự do bày tỏ khả năng sáng tạo trong sản xuất và hoạt động nghệ thuật; trai gái được bày tỏ tự do yêu đương, cả bản cùng hưởng thụ thành quả lao động, thành quả văn hóa, được đắm say trong những bài mo suốt ngày đêm kể về trời đất, kể về sinh hoạt cộng đồng và các sự tích...

Hẳn nhiên, lễ hội Chá Chiêng cũng có yếu tố mê tín, bắt buộc cống nộp đôi khi nặng nề. Bằng mắt nhìn cực đoan, thổi phồng cái tiêu cực hoặc không thấy được ý nghĩa văn hóa sâu sắc trong lễ hội này cũng như nhiều lễ hội truyền thống khác mà các lễ hội dần mai một vì thời gian, cả vì những mệnh lệnh hành chính. Phần lễ bị tước bỏ, cấm đoán nhiều lại chính là phần mang đậm bản sắc truyền thống và các tác phẩm văn học dân gian có giá trị.

Lễ hội luôn để lại dư âm tốt đẹp trong tâm thức của các thế hệ, niềm luyến tiếc về một cuộc sống tươi vui rực rỡ xa xưa. Lễ hội mất đi thì dễ nhưng khôi phục thì khó, nếu không nói là hầu như không khôi phục được. Tây Bắc là hòn ngọc của Tổ quốc, không chỉ vì cảnh đẹp của thiên nhiên mà còn vì sự lấp lánh của các tầng lớp văn hóa, trong đó có những lễ hội mà dù thế nào, cũng không thể để bị mai một.

CÔNG TY DỊCH VỤ DU LỊCH VIÊT NAM - VIETNAM TOURISM SERVICE COMPANY
Địa chỉ: Số 04 Ngõ 38B, Lý Nam Đế, Q. Hoàn Kiếm, Hà Nội.
Điện thoại: +84. 4.3747 5047 - 3747 8557 * Fax : +84. 4.3747 8556
Hotline: +84. 932 320 018 - + 84. 988 757 689
Email: info@dulichhangngay.com.vn
Website: www.dulichhangngay.com.vn (Tiếng Việt) * www.vietnamdailytour.com.vn (Tiếng Anh)